Illustratie bij Die Leiden des jongen Werthers uit Goethe's eigen tijd. (Beeld: publiek domein)
Massahysterie toen (1774) en nu
Er woedt een merkwaardige massahysterie in de Westerse wereld: transseksualiteit. Wat een zeldzame psychiatrische afwijking is, beschreven als genderdysforie (het idee dat men in een verkeerd lichaam geboren is) breidt zich uit alsof het een virusziekte is. De behandeling die als geëigend beschouwd wordt is niet een psychiatrisch traject teneinde van deze waanvoorstelling af te komen.
Stukje plastische chirurgie
De afwijking huist in de bovenkamer, maar de therapie bestaat in een uitvoerig hak- en breekwerk in de onderbuik waarbij een functioneel geslachtsorgaan vernietigd wordt en vervangen door een stukje plastische chirurgie dat met enige goede wil voor iets vrouwelijks of mannelijks kan doorgaan maar niet functioneel is.
Massahysterie
Een vergelijkbare massahysterie woedde in het vierde kwart van de achttiende eeuw. Toen haalden grote aantallen jonge mannen het waanidee in hun hoofd dat ze niet konden leven zonder één bepaalde jongedame op wie zij zich hopeloos verliefd hadden. Gevolg: zij schoten zich voor de kop en beschadigden aldus zichzelf geheel en al en definitief. Ik vond in de Werken van Godfried Bomans een kort essay over deze massahysterie (Werken IV, bladzijde 649 – 651, oorspronkelijk gepubliceerd in De Volkskrant op 11 Maart 1967). Ik veroorloof mij een paar uitvoerige citaten uit dit kleine essay.
'Bij tientallen voor de kop geschoten'
Gisteren viel mij het boekje, waarmee de vijfentwintigjarige Goethe de wereld veroverde, weer eens in handen. Het is net of men onder een brug een oude Duitse granaat vindt, volledig intact, en toch is het ding uitgewerkt en explodeert niet meer. Zo is het ook met Die Leiden des jungen Werthers. Je weet dat je een tijdbom in handen hebt, die in 1774 geheel Europa in vuur en vlam zette, maar je begrijpt bij God niet hoe het geval ooit ontploft kan zijn. En toch, bij duizenden hebben de mensen de Wertherkleding (blauen Frack mit gelber Weste, 'blauwe jas met geel vest') gedragen en bij tientallen hebben ze zich voor de kop geschoten, alleen omdat de jonge Werther zo heeft rondgelopen en zo is omgevallen. Het schot waarmee hij zichzelf een kogel door de hersens joeg, dreunde tot in de verste uithoeken van de bewoonde wereld en de aarde trilde, toen zijn lichaam viel. En nu? Je leest een lamentabele geschiedenis en een lichte geïrriteerdheid is het enige dat overblijft. (pagina 649 – 650)
Zelfmoordgolf als sociale besmetting
De jonge Goethe functioneerde dus als wat wij tegenwoordig een influencer zouden noemen. De navolging die zijn hoofdpersoon ondervond strekte zich niet uit tot de gehele bevolking maar wel tot adel en hogere burgerij, de mensen die lezen konden en daar ook de tijd voor hadden. De zelfmoordgolf was, in absolute aantallen, niet zo heel groot omdat het publiek naar verhouding klein was. Maar de indruk die de zelfmoordgevallen maakten was wel degelijk aanzienlijk. Er is nog een overeenkomst tussen de zelfmoordgekte van de achttiende eeuw en de transgendergekte van nu. In beide gevallen gingen de uitingen gepaard met veel vertoon.
Iedereen moest de zelfmoord zien
Opnieuw een citaat van Bomans: Want we dienen de geweldige gevoelsuitbarsting, waarmee de achttiende eeuw besluit, te zien als een ontlading, die ook voor de toeschouwers bestemd was. Een van Werthers volgelingen schoot zich zelfs in het openbaar dood, na zich zorgvuldig gekleed en geschoren te hebben. Hij legde het boek open voor zich op tafel op bladzijde 218 (ein Nachbar sah den Blitz von Pulver und hörte den Schuß fallen) ('een buur zag de flits van het buskruit en hoorde het schot vallen)' en gooide deuren wagenwijd open. En toen zette hij het pistool tegen het rechteroog, keek nog eenmaal rond om zeker te zijn dat iedereen hem zag en drukte af. (pagina 650).
Waarom dit exhibitionisme bijwonen?
Het vele vertoon rond transseksualiteit en andere seksuele aberraties zit tegenwoordig in de regenboogvlaggen en de ‘pride’ optochten (waar ben je eigenlijk trots op??) Verschil met de situatie rond Werther: er was toen nog geen sprake van dwang om dit exhibitionistische gedrag bij te wonen, te bewonderen en goed te keuren. Bomans zoekt de verklaring voor dit gedrag in de gevoelsuitbarstingen van de late achttiende eeuw hierin, dat de mensen de tirannie van de Rede moe waren. Het tijdperk van de Verlichting liep op zijn eind, de Romantiek kwam eraan.
'Geen normaal gemoedsleven meer'
Wij begrijpen deze sentimentaliteit niet meer omdat wij totaal omgeven zijn door emotionaliteit; Bomans noemt alleen nog maar film, radio, televisie en een enorme toevloed van literatuur. Onze hele dampkring is verzadigd van emotie: en iedereen die op zelfbehoud gesteld is, steekt de paraplu van zijn nuchterheid op om nog een droge draad aan het lijf te houden. Onze houding is op afweer gebaseerd. En van de andere kant heeft de emotie zich tot sensatie vergrofd om onze doofgetoeterde oren toch nog te bereiken. De eigenaardige paradox doet zich voor, dat wij uit louter overvloed bijna geen emotie meer ondervinden. De gewone snaren van ons gemoedsleven trillen niet meer en over de sensatie heen grijpen wij naar paardemiddelen als LSD en marihuana om nog iets te ondergaan. (pagina 650 -651).
Internet: explosie van influencers
En dan moeten we bedenken dat Bomans in 1967 nog niets geweten heeft van Internet, van social media en van de hele digitale wereld; dat wij tegenwoordig te maken met vele influencers die door hun misleide gehoor geloofd worden, door miljoenen volgelingen. Dat is nog eens wat anders dan één boekje in een tijd dat de meeste mensen nog analfabeet waren, en dat had dan toch al zoveel effect! Als ons uit de hele situatie, van toen en van nu, één ding duidelijk wordt, dan zegt Bomans ook dit, als besluit van zijn essay: De opgave waar wij ons voor gesteld zien is opgetogen in de vrijheid te staan.
Vrijheid van een christenmens
Te midden van de massa’s die irrationeel leven en handelen, in strijd met de wetten van God en natuur, de mensen over wie Dante zegt: “die de gave des onderscheids hebben verloren” (Ch’ hanno perduto il ben dello intelletto, De Hel, Canto III vs. 18) is het moeilijk om overeind te blijven, maar de raad om de vrijheid van een Christenmens te aanvaarden kan ons helpen.
Laatst bijgewerkt: 16 juni 2023 06:40